به طور کلی در بحث مسئولیت مدنی در حقوق ایران ضرر به عنوان رکن اصلی استقرار مسئولیت به مفهوم نقصانی که در چیزی حاصل می شود و خسارت به کار می رود. این مفاهیم را می توان برگرفته از عرف دانست لیکن تشخیص مصادیق منطبق بر ضرر به عهده عقل است.[۱۱۴] بنابرین در تعریف ضرر و خسارت زیست محیطی می توان گفت: زیان به محیط زیست اعم است از تخریب، آلودگی مادی یا معنوی به محیط زیست. تخریب عبارت است از هر گونه تغییر در منابع طبیعی و محیط زیست که تعادل طبیعت و تنوع زیستی را در معرض خطر قرار دهد. آلودگی را می توان یکی از مصادیق تخریب دانست. در اصطلاح زیست محیطی آلودگی عبارت است از هر گونه تغییر در ویژگی های اجزای تشکیل دهنده محیط زیست به نحوی که کما فی السابق قابل استفاده نباشد و به طور مستقیم یا غیر مستقیم منافع و حیات موجودات زنده را به خطر اندازد.[۱۱۵]
ابعاد جدید آسیب زیست محیطی عبارت است از آلودگی هوای شهر تهران، استفاده ی بی رویه از سموم دفع آفات که موجب تخریب جامعه زیستی شده است. آلودگی ناشی از ریزگردها در غرب و جنوب کشور مثل اهواز که در نتیجه ی قطع درختان نخل و خشکاندن تالاب هاست. همچنین دچار مصرف بی رویه سفره های آب زیرزمینی هستیم. تغییرات ایجاد شده در فصول و بهم خوردن الگوهای آب و هوایی من جمله خسارات وارده به محییط زیست هستند.
به طور کلی مشکلات زیست محیطی به سه سطح محلی، ملی و بین‌المللی و جهانی قابل دسته بندی است. تغییرات آب و هوایی جزء قسم اخیر هستند. خشکسالی ها و سیل ها و تخریب لایه ی اوزون را می توان از ناهنجاری های آب و هوایی دانست. تغییرات ژنتیکی را میتوان از مشکلات در سطح ملی دانست. تهاجم شانه داران در دریای خزر گونه های آبی هستند که زیست بوم اصلی آن ها دریای خزر نیست. این نکته در مورد محیط زیست اثبات شده که یک چیز در همه چیز تاثیر دارد. افزایش دمای زمین در اثر گازهای گلخانه ای موجب آب شدن یخ ها شده است. در نتیجه تلف شدن خرس‌های قطبی و ازدیاد گونه جانوری که غذای خرسها بوده مثل فک ها یا از بین بردن مارها موجب ازدیاد موش ها خواهد شد. فلذا این قبیل دستکاری ها بایستی با تأمل صورت پذیرد. فلذا محیط زیست گرایان مخالف تغییر محیط زیست در نتیجه رشد علم و تکنولوژی نیستند بلکه صرفا رعایت اصل احتیاط را ضروری می دانند. به عنوان نمونه دیگر ملی میتوان به افزایش بروز سیل در استان گلستان در نتیجه قطع بی رویه درختان اشاره کرد. متاسفانه علم و تکنولوژی امروزه برای تخریب محیط زیست به کار می رود. هدف حقوق محیط زیست بازگرداندن علم و تکنولوژی در مسیر حفاظت از محیط زیست و در تنگنا قرار دادن اقتصاد توسط اکولوژی می‌باشد.
در استان قم ۱۴هزار هکتار درخت انار ازبین رفته است. در تهران فضای کمی برای این همه خانه و ساختمان وجود دارد. [۱۱۶]بایستی در نظر داشتکه مشکلات زیست محیطی غالبا در ابتدا سهل و کوچک شمرده می‌شوند و متاسفانه رفته رفته به یک مشکل بزرگ بدل شده و گریبان گیر محیط زیست می شود. فلذا اجرای عملی اصول احتیاط و پیشگیری در عرصه محیط زیست بسیار حائز اهمیت بوده و برای محیط زیست مفیدتر از میزان خسارات بعدی خواهد بود.[۱۱۷]
۲- انواع زیان زیست محیطی قابل مطالبه در حقوق ایران
همان طور که از تعریف ارائه شده در خصوص زیان زیست محیطی برمی آید، می توان گفت ضررهای وارده به محیط زیست دارای انواع متنوعی بوده که می بایست قابلیت مطالبه هریک از آن ها را به تفکیک بررسی نمود، که ذیلاً به بررسی این انواع می پردازیم.
۱-۲) ضرر بالفعل و بالقوه
در برخی از کتب حقوقی این تقسیم بندی را تحت عنوان ضرر حال و آینده مورد بررسی قرار داده‌اند که به نظر نگارنده عنوان ضرر بالفعل و بالقوه تناسب بیشتری با مفهوم این اقسام ضرر زیست محیطی دارد. بدین توضیح که در حادثه یا واقعه ای که محیط زیست را متأثر قرار می‌دهد همگی تاثیرات بالفعل نبوده بلکه برخی از این اثرات در آینده به فعلیت می‌رسند و در حین بروز حادثه زیست محیطی جنبه بالقوه دارند. سوراخ شدن لایه ازن را می توان نمونه بارزی از آسیب به محیط زیست دانست که تاثیرات سوء وارده در نتیجه آن به کره زمین در آینده ای نه چندان دور از زمان وقوع آن حادث می شود و حدوث این ضرر در آینده حتمی و غیر قابل اجتناب است. این ویژگی ضرر زیست محیطی بالقوه آن را از ضرر احتمالی در آینده تمیز داده و موجب می شود قابلیت مطالبه برای آن همچون ضرر بالفعل پدید آید. در حقوق ایران با تمسک به وحدت ملاک از ماده ۵ قانون مسئولیت مدنی می توان به نظر مقنن در امکان مطالبه چنین زیان هایی دست یافت.[۱۱۸]
۲-۲) ضرر مستقیم و غیر مستقیم
در تقسیم بندی دیگری که می توان برای ضررهای وارده به محیط زیست در نظر گرفت می توان به انواع ضرر مستقیم و غیرمستقیم اشاره نمود. در نظام حقوقی ایران خسارتی قابل مطالبه از عامل زیان می‌باشد که مستقیماً از عمل زیان بار مرتکب حاصل شده باشد و جبران ضرر غیرمستقیم قابل مطالبه نیست. این مبنا را می توان از تنقیح مناط در مفاد مواد ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی و ماده ۴ آیین نامه اجرایی قانون بیمه اجباری وسیله نقلیه موتوری زمینی برداشت نمود.
۳- شرایط ضرر زیست محیطی قابل مطالبه
مسلماًً با وجود انواع مختلف از ضررهایی که امکان ایراد آن ها به محیط زیست وجود دارد نمی توان قائل به قابل مطالبه بودن تمامی آن ها لااقل در سیستم حقوقی فعلی ایران بود. بنابرین ضرری که جبران آن مطالبه می شود می بایست دارای شرایطی باشد تا دولت ملزم به جبران آن باشد. مهم ترین این شرایط و ویژگی ها را می توان در موارد ذیل دانست.
۱-۳) جبران پذیر بودن ضرر
در مباحث آتی خواهیم گفت که جبران خسارت مالی وارده به محیط زیست تنها یکی از راه های جبران خسارت زیست محیطی می‌باشد. حتی بایستی گفت پرداخت غرامت یا جبران مالی نسبت به سایر شیوه های جبران، من جمله اعاده به وضع سابق دارای رتبه متأخری می‌باشد. بنابرین باید توجه داشت که خسارات و آسیب هایی که از جانب اشخاص به محیط زیست وارد می‌آید دارای ۲ جنبه مادی و معنوی است. در قابلیت جبران خسارت مادی وارده به محیط زیست با پرداخت غرامت تردیدی نیست. لیکن گاهی خسارت وارده جنبه معنوی بالایی نیز دارد. همانند موردی که با احداث یک سد آبی در منطقه جغرافیایی نا مناسب سبب نابودی دشت های پایین دست و گلزارهای طبیعی فراهم آید. در این چنین مواردی زیبایی بصری از دست رفته در این مناطق را می توان نوعی زیان معنوی به محیط زیست دانست که البته انسان ها نیز از این چنین خساراتی شدیداًً متأثر می‌گردند. به عنوان نمونه دیگر خشک شدن زاینده رود در شهر اصفهان تاثیر منفی چشمگیری در روحیه شهروندان اصفهانی به جای می‌گذارد که آن را می توان نوعی خسارت و ضرر معنوی به حال محیط زیست و انسان ها دانست. در این موارد اگر چه خسارات قابل ترمیم با غرامت نیستند لیکن جبران مالی از طریق پرداخت غرامت ۲ فایده عمده دارد. نخست آنکه شرایط احیای محیط زیست را سهل می کند. دوم آنکه جنبه بازدارنده و پیشگیرانه برای سایرین خواهد داشت.[۱۱۹]
